Từ ngày 1-10-2013, nước Mỹ một lần nữa lại lâm vào một tình huống mà có lẽ các nước khác không thể tin là có thể xảy ra. Đó là chính phủ Mỹ bị Quốc hội “đóng cửa” (shutdown), cho dù chỉ là một phần (partial shutdown).

Thật ra, cuộc đối đầu mà Tổng thống Mỹ Barack Obama gọi là “cuộc đấu ý thức hệ” giữa quốc hội và tổng thống Mỹ thuộc 2 đảng khác nhau không phải mới xảy ra lần đầu. Tính từ năm 1977 tới nay đã có 17 lần chính phủ Mỹ bị đóng cửa như vậy. Phần lớn là không kéo dài hơn 3 ngày, một số lần chỉ xảy ra trong chưa tới 1 ngày. Lần đóng cửa dài nhất cũng là lần gần đây nhất xảy ra suốt 21 ngày từ ngày 16-12-1995 tới 5-1-1996 trong nửa cuối nhiệm kỳ đầu tiên của Tổng thống Bill Clinton, cũng thuộc đảng Dân chủ.

Sở dĩ phần lớn các lần đóng cửa chính phủ bắt đầu từ ngày 1-10 là vì khi đó chính phú Mỹ bắt đầu một năm tài chính mới (từ 1-10 năm nay tới 30-9 năm sau). Tình huống xảy ra do tới hết ngày 30-9 mà chính phủ vẫn chưa đạt được thỏa thuận với quốc hội về dự luật ngân sách cho năm mới. Chính phủ ở Mỹ là một bộ máy hành chính công có vai trò phục vụ (service) người dân chứ không phải là một bộ máy cai trị. Vì thế, không có tiền chi phí là nó ngưng hoạt động.

Mỗi lần chính phủ đóng cửa đều có nguyên nhân cụ thể khác nhau, nhưng cái chung vẫn là quốc hội cúp tiền chi cho bộ máy chính phủ. Lần này, Hạ viện do đảng Cộng hòa kiểm soát không đồng ý với dự luật chi trọn gói do Nhà Trắng đệ trình, trong đó vướng nhất là việc tăng trần nợ quốc gia và ngân sách cho chương trình bảo hiểm mới cho người dân gọi là Obamacare (nhằm giải quyết tình trạng có hàng triệu người Mỹ chưa hề có bảo hiểm y tế). Nghiệt ngã ở chỗ, nếu Quốc hội không chấp thuận nâng trần nợ công lên thì chính phủ Mỹ sẽ bị vỡ nợ do chi quá mức ngân sách được duyệt dẫn tới những hệ lụy nghiêm trọng cho kinh tế và xã hội (như không có tiền trả lương hưu). Mặc dù gây nhiều tranh cãi, nhất là sự khó chịu nơi những người trước nay vẫn đóng bảo hiểm y tế do họ phải chịu hạn chế và có những thiệt thòi hơn trước, nhưng chương trình Obamacare rõ ràng sẽ lần đầu tiên cho phép hàng triệu người Mỹ – chủ yếu là dân nhập cư – có được bảo hiểm y tế, một trong những nhu cầu cần thiết nhất cho người sống ở Mỹ – nơi có chi phí y tế tính đúng tính đủ nên rất cao.

Sở dĩ nói là “chính phủ đóng cửa một phần” là vì các hoạt động thiềt yếu như quốc phòng, an ninh, dịch vụ công cộng,… vẫn phải hoạt động, kể cả có khi không được trả lương. Thí dụ như ở Lầu Năm góc, binh lính vẫn hoạt động, chỉ có các nhân viên dân sự là phải tạm nghỉ việc không lương. Nhưng tất nhiên đây là bộ máy hậu cần nên về lâu dài sẽ ảnh hưởng tới hoạt động chung của quân đội. Còn nói “chính phủ đóng cửa” chứ không phải “chính quyền đóng cửa” vì mỗi địa phương, từ bang xuống tới các thị trấn, thực tế hoạt động theo ngân sách riêng, tùy theo mức độ của quyền tự trị (autonomy). Vì thế, trong thời gian chính phủ liên bang đóng cửa, các cơ quan của các tiểu bang trở xuống vẫn hoạt động bình thường – nếu như ngân sách địa phương vẫn còn tiền. Nền hành chính ở Mỹ phân cấp chủ động cho các địa phương rất tốt nên người dân chỉ có rất ít công việc dính dáng tới cấp liên bang (thí dụ như xin cấp hộ chiếu,…). Ngoài ra, hầu hết hoạt động ở Mỹ là do hệ thống dịch vụ tư nhân đảm trách. Đó là lý do vì sao các lần chính phủ đóng cửa lại ít ảnh hưởng – ít nhất là ảnh hưởng ngay – tới người dân.

Lần này tôi có mặt ở Mỹ trong những ngày trước và những ngày đầu của đợt đóng cửa chính phủ. Trước ngày N 1-10, các cơ quan truyền thông Mỹ dồn dập khai thác mọi diễn biến và khía cạnh về cuộc đóng cửa. Khuya 30-9, Tổng thống Obama có bài nói chuyện trên truyền hình với quân đội Mỹ, trấn an họ. Do nguyên cả đêm 30-9 vẫn chưa đạt được thỏa thuận với Hạ viện, chính phủ bắt đầu đóng cửa từ sáng 1-10. Các nhân viên chính quyền liên bang vẫn phải làm việc trong 3-4 giờ đầu buổi sáng để hoàn tất các báo cáo công việc rồi bắt đầu về nhà nghỉ. Có lẽ không khí của cuộc đóng cửa này thấy rõ nhất là ở thủ đô Washington DC và các bang phụ cận như Maryland, Virginia,… do có nhiều cơ quan liên bang trú đóng. Trong khi các công chức liên bang nghỉ xả hơi bắt buộc, các công chức từ bang trở xuống vẫn đi làm bình thường. Xe cảnh sát vẫn chạy đầy đường. Như ở bang Maryland, ngày 1-10-2013 là ngày bắt đầu có hiệu lực luật mới phạt gắt hơn người lái xe nghe điện thoại di động và người đi xe không thắt dây an toàn, nên từ sáng sớm, rất nhiều xe cảnh sát có phù hiệu và cảnh sát thường phục túa ra các con đường để kiểm tra. Như đã nói, các cơ quan liên bang nào có được nguồn thu riêng, ngoài ngân sách được cấp, thì vẫn có thể hoạt động bình thường. Thí dụ Bộ Ngoại giao Mỹ cho biết do có nguồn thu riêng, các hoạt động lãnh sự trong và ngoài nước vẫn hoạt động 100%. Nói chung, lang thang ở khu vực thủ đô Washington và phụ cận trong mấy ngày đầu chính phủ đóng cửa, tôi thấy người Mỹ vẫn tỉnh bơ, mọi sinh hoạt hầu như vẫn như mọi ngày. Nếu như ở bất cứ nước nào khác, việc chính phủ ngưng hoạt động như vậy ắt là một sự kiện động trời, gây rối loạn cả đất nước.

Giới doanh nghiệp Mỹ luôn là những người phản đối mạnh mẽ nhất các lần chính phủ đóng cửa, đặc biệt là các hãng có những hợp đồng với chính phủ hay có những phần việc liên quan tới chính phủ. Thí dụ như do cơ quan Hàng không Liên bang FAA phải cắt giảm nhân viên, hạn chế việc cấp giấy phép bay, các hãng sản xuất máy bay sẽ phải chậm trễ giao hàng do chờ giấy phép của FAA. Nói chung là tùy quy mô, các hãng tư nhân có hợp đồng với chính phủ đều phải cho nhân viên tạm nghỉ nhiều hay ít do hợp đồng bị ngừng.

Nói gì thì nói, Mỹ vẫn là cường quốc số 1 thế giới nên mọi diễn biến ở nước này đều có ảnh hưởng tới hoạt động của cộng đồng quốc tế. Các chuyến viếng thăm hay công du từ nước ngoài tới hay từ Mỹ đi trong thời gian đóng cửa này đều ít nhiều bị ảnh hưởng. Cuối ngày 3-10, Nhà Trắng thông báo Tổng thống Obama đã quyết định hủy bỏ chuyến công du châu Á đã lên kế hoạch trong tuần tới. Trước đó, ông Obama đã cắt 2 trong số 4 nước trong lịch trình công du này (không thể tới thăm Malaysia và Philippines). Cuối cùng, ông hủy bỏ toàn bộ chuyến công du, trong đó có việc tham dự các cuộc họp thượng đỉnh về kinh tế tại Indonesia và Brunei. Tổng thống Obama tối 3-10 đã gọi điện cho Quốc vương Brunei và Tồng thống Indonedia bày tỏ là mình rất tiếc khi phải quyết định như vậy. Ngoại trưởng John Kerry sẽ thay mặt Tổng thống Mỹ tới thăm 4 nước châu Á đó, Thư ký Báo chí Nhà Trắng Jay Carney nói trong bản thông váo rằng: “Việc hủy bỏ chuyến công du náy là một hậu quả nữa của việc các nghị sĩ Cộng hòa ở Hạ viện buộc chính phủ phải đóng cửa.”

Vậy là các nghị sĩ Cộng hòa lại bị cáo buộc đã gây mất thể diện quốc gia trước quốc tế. Trước đó, họ bị đảng Dân chủ tố cáo là chống lại người nghèo. Khi những người dân Mỹ bắt đầu bị ảnh hưởng trực tiếp từ vụ chính phủ đóng cửa này, các ông nghị sẽ bị mất điểm. Trong lần chính phủ đóng cửa này, Tổng thống Obama có phần chiếm ưu thế. Ông tuyên bố sẽ sử dụng quyền phủ quyết để bác bỏ những dự luật riêng lẻ do Quốc hội thông qua với ý đồ chữa cháy và xé lẻ dự luật trọn gói của Nhà Trắng. Nếu như ban đầu Hạ viện muốn Nhà Trắng trở thành con tin trong việc phê chuẩn gói dự luật ngân sách, bây giờ các nghị sĩ Cộng hòa có vẻ đang bị bắt làm con tin của chính mình. Đây đã là nhiệm kỳ cuối của Tổng thống Obama, ông chẳng còn gì để mất. Dường như càng lúc càng có vẻ các nghị sĩ Cộng hòa muốn tìm một giải pháp khả dĩ để họ có thể xuống thang mà không bị mất mặt trong cuộc đối đầu lần này.

Theo báo The New York Times và Washington Post, Chủ tịch Hạ viện Mỹ John Boehner đã nói với các nghị sĩ khác rằng ông sẽ tìm cách để tránh xảy ra tình trạng chính phủ bị vỡ nợ. Ngày 17-10 là thời hạn cuối cùng để Quốc hội Mỹ quyết định chọn chấp nhận cho nâng trần nợ công hay để cho chính phủ bị vỡ nợ. Bộ Tài chính ngày 3-10 khuyến cáo rằng vụ vỡ nợ này có thể đẩy các gia đình và doanh nghiệp Mỹ vào một cuộc suy thoái còn tồi tệ hơn cuộc suy thoái kinh tế 2007-2009. Nhóm chống thuế Tea Party Express trong Đảng Trà cho biết có 12 nghị sĩ Cộng hòa đang có ý định “từ bỏ cuộc chiến” để cùng các nghị sĩ Dân chủ ủng hộ việc thông qua dự luật ngân sách một cách vô điều kiện.

PHẠM HỒNG PHƯỚC

(Washington DC những ngày đầu tháng 10-2013)

Nhật báo Mỹ USA Today sáng 30-9-2013 giật tít trang nhất: Closing time? (tới giờ đóng cửa ư?) báo trước khả năng chính phủ Mỹ có thể bị đóng cửa (shutdown) ngày mai. Sáng 1-10.2013, báo này lại giật tít trang nhất “Shutdown shutdown” loan báo sự kiện chính phủ Mỹ bị Quốc hội đóng cửa. Lúc đó tôi đang ở vùng phụ cận Washington DC.

Chiều 1-10-2013, tôi vẫn lang thang đó đây. Ảnh chụp tại khu trưng bày các con tàu lịch sử trên bến cảng Baltimore (bang Maryland).

PHP tại khu vực Cảng Baltimore chiều 1-10-2013.